ELMİN İNKİŞAFINI ƏNGƏLLƏYƏN AMİL – AVTORİTET

ELMİN İNKİŞAFINI ƏNGƏLLƏYƏN AMİL – AVTORİTET

(Azərbaycanda ədəbiyyatşünaslıq)

(...baxış...)

Təbiət və cəmiyyətdən əldə edilən koqnitiv və əməli bilik dialektik inkişaf nəticəsində sistemləşərək elmə çevrilir. Varlıqların nizamı təbiəti, bu varlıqlar içərisində yer alan insanların nizamı isə cəmiyyəti doğurur. Mövcud biliklərin təsnifatı və sistemləşdirilməsi onların elmə -

 bilik cəmiyyətinə çevrilməsinin əsasında dayanır. Biliklər elm halında formalaşandan sonra onların qarşılıqlı təması və bir-birilərinə ötürdükləri impuls nəticədə müəyyən bir elm sahəsinin dərininə inkişafına səbəb olur. Elm biliklərin fərdi deyil, ictimai birliyi olduğundan onun inkişafı müəyyən ictimai maneələri aşmaqla reallaşır. Yeni biliyin qazanılması mahiyyətcə fərdi xarakterlidir.  Lakin elmdə əldə olunan yenilik və ya kəşf ictimai xarakterlidir. Bu yeniliyə - kəşfə elm adamlarının və cəmiyyətin münasibəti onun status alması, yaxud əks proseslə müşahidə olunur.

Elmin ictimai xarakteri bəzən onun inkişafında maneələrin ortaya çıxmasına səbəb olur. Bu maneələri xarici və daxili olmaqla iki qrupa ayırmaq olar. Elmin inkişaf tarixinə nəzər yetirdikdə xarici maneələr sırasında biz mürtəce dini baxışları, dövlət və müəyyən şəxsi mənafeləri, birtərəfli ictimai qınaqları və s. görmək olar.  Elmin inkişafına maneə yaradan daxili faktorlar sırasında isə ən əsas yeri tutan hər hansı elm sahəsində olan və ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilən avtoritetlərdir.

Yeni dövr İngilis fəlsəfəsinin nümayəndələrindən olan Frensis Bekon elmlərin yeni təsnifatı və onların inkişafından danışarkən bir çox mühüm məsələlərlə yanaşı elmdə olan avtoritet amilinə də diqqət yetirmişdir. O, elmin yüksək inkişafı naminə avtoritetlərdən yaxa qurtarmağı tövsiyə etmişdir. Avtoritetləri elmin dinamik inkişafında, axtarışlara can atmasında,  yeni kəşflər etməsində maneə kimi mənalandırmışdır.

Biz elmi biliklərin və inqilabi səciyyə daşıyan elmi kəşflərin meydana gəlmə tarixinə nəzər yetirsək, əksər inqilabi kəşflərin özündən əvvəlki kəşfi ya birmənalı inkar etməsi, ya da mövcud kəşfə başqa müstəvidən baxılması nəticəsində ortaya çıxdığını görə bilərik. Geosentrik nəzəriyyənin Heliosentrik nəzəriyyə ilə əvəzlənməsi bir deyil bir neçə avtoritetin və mütləqləşmiş dini hökmün inkarı nəticəsində mümkün olması danılmaz faktdır. Öz dövrünə qədər mövcud olan fiziki biliklərə, əsasən də fizikanın zaman və məkana olan münasibətinə inkarçı mövqedən yanaşan Eynşteyn fizika elmində avtoritetlərdən yaxa qurtarmaqla “nisbilik nəzəriyyəsi”ni yaratdı. Bu gün elmdə inqilab hesab edilən “Kvant fizikası”, “nisbilik nəzəriyyəsi”,  Ziqmund Freydin “şüursuzluq nəzəriyyəsi”, Karl Yunqun “kollekiv təhtəlşüur” nəzəriyyəsi, Frensis Bekonun “Yeni Arqanon” əsəri və başqa digər elmi yeniliklər inkarçı mövqe və avtoritetlərdən xilas nəticəsində yaranmışdır desək yanılmarıq.

Elmlərin inkişafında olan avtoritet maneəsinə Azərbaycanda humanitar elmlərin (əsasən ədəbiyyatşünaslığın) bugünkü inkişafı prosesində diqqət yetirmək üçün tarixə bir azca nəzər salmaq gərəklidir. Bu baxımdan biz Azərbaycanda tarixən müstəqil elm formasında olmasa da fəlsəfənin tərkibində ədəbiyyatşünaslığın da formalaşdığını və inkişaf etdiyini tarixi mənbələrdən, ən əsası bizə gəlib çatan nümunələrdən görə bilərik. Ədəbiyyatşünaslığın hər 3 sahəsi (ədəbiyyat tarixi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, kritika) eyni sürət və dərinlikdə olmasa belə, yenə də, hələ XI əsrdən daha geniş səpkidə inkişaf etməyə başlamışdır. Orta əsrlər dövründə yaradılan şərhlər, risalələr, təzkirələr, dibaçələr, məkbələr, bayazlar öz daxilində ədəbiyyatşünaslığın hər üç sahəsini birləşdirərək inkişaf etdirmiş, onların hazırki səviyyəyə gəlib çatmasında böyük rol oynamışlar. XI əsrdən XIX əsrə qədər davam edən bu ənənəvi və ya klasik ədəbiyyatşünaslıq zaman-zaman zənginləşmə və yeniləşmə yolunu tutmuşdur. Bu sahədə olan nüfuz sahiblərinin tutduğu mövqe nə qədər möhtəşəm olsa belə, bunu gözə almadan daha uca mövqe tutmağa cəhd edən insanlar az olmamışdır. Böyük alim və şərhçi Xətib Təbrizidən sonra  Yusif Xoylu da şərh yazmağa cəhd etmiş və buna daha təkmil formada nail ola bilmişdir. Yaxud Sadiq bəy Əfşardan sonra Lütfəli bəy Azər daha mükəmməl təzkirə yaratmağı məqsəd kimi qarşıya qoymuş, təzkirəyə gətirdikləri yenilikləri və əlavə informasiyaları ilə daha mükəmməl təzkirə nümunəsi yarada bilmişdir. “Məcməül-xəvas” (Sadiq bəy Əfşar), “Atəşgədə” (Lütfəli bəy Azər)  kimi zəngin təzkirələrin meydanda olduğu bir vaxtda, Seyid Əzim Şirvaninin, Məhəmmədəli Tərbiyətin yenidən təzkirə yaratması artıq ədəbiyyatşünaslığımızda avtoitetlərdən müəyyən məqamlarda yaxa qurtarıldığını aydınca göstərir.

Ədəbi mövzuların, ədəbi məzmun və formanın da yeniləşdirilməsi Azərbaycan ədəbiyyatında nüfuzlardan xilas nəticəsində mümkün olmuşdur. Məsələn, “Nizami” adlı avtoritetdən yaxa qurtarmaq, yeni bir yol tutaraq, onun nüfuz dairəsindən özünü qorumaq yalnız 300 yüz il sonra Füzuliyə nəsib oldu. Bununla yeni bir nüfuz sahibinə çevrilən Məhəmməd Füzulidən yaxa qurtarmaq məzmunca Vaqifin, formaca M.F.Axundovun payına düşdü.

Avropada XIX əsrdə artıq elm kimi formalaşmağa başlayan ədəbiyyatşünaslıq Azərbaycanda belə bir taleyi bir əsr sonra yaşamağa başladı. XX əsrin əvvəllərindən müəyyən qədər sistemli şəklə düşən ədəbiyyatşünaslığın hər üç sahəsi ictimai-siyasi durumdan asılı olaraq həm məzmun, həm də formaca haldan hala düşərək inkişaf etməyə başladı. Əsrin əvvəllərində əldə olunan müstəqillik bir elm kimi ədəbiyyatşünaslığın da mahiyyətcə müstəqil və ideologiyadan asılı olmayan formada inkişafına zəmin yaratdı. Bu elmin həmin dövrdə yazıb-yaradan nümayəndələri “sənət sənət üçündür” devizinə meyilli olaraq yaratdıqları əsərlərdə yalnız sənət problemlərindən bəhs etməklə onların həllinə çalışırdılar. Sanki qazanılan müstəqillik onları avtoritetlərdən də xilas etmişdi, çünki M.Ə.Rəsulzadə, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə, Adilxan Ziyadxan və digərləri yeni və müstəqil düşüncə tərzi ortaya qoymaqla bərabər, hətta ədəbiyyatşünaslığımızda bir sıra ilklərə də imza atmış oldular (Nizami Gəncəvi yaradıcılığının araşdırılması, milli ədəbiyyat, milli mədəniyyət, türk xalqları ədəbiyyat və mədəniyyəti anlayışlarının yaradılması və s.)...

Davamı növbəti blogda. 

Sərraf Balaxan

sbalaxan@gmail.com