İslam dini və təhtəlşüur

İslam dini və təhtəlşüur

Bütün dünyaya yayılan bir milyarddan çox insanın ictimai həyatının, milli ənənələrinin, tarixi talelərinin müxtəlif səviyyələrdə olmasına və əsaslı fərqlərinə baxmayaraq, və çox əsrlik qarşılıqlı təsir prosesi nəticəsində islam dininin orbitinə daxil olaraq müsəlman dünyası adlı bir anlayışı formalaşdırıblar. Məlumdur ki, bu dünyaya daxil olan hər bir insanın öz dünyagörüşü, həyat tərzi, mənəvi norma və idealları, psixologiyası və özünəməxsus davranış modelləri var.

İlk baxışdan müsəlman dünyasının yaşadığı ərazilərin də relyef baxımından böyük fərqləri var. Cənub Şərqi Asiya, Şimali  Afrika - səhra, Qafqaz - dağlıq, Orta Asiya –yarımsəhra. Təbii ki, hər bir relyef forması müxtəlif  psixologiyalı insanlar formalaşdırır.

Bəs Ərəbistanda yaranan dinin belə geniş və fərqli ərazilərdə , tamamilə fərqli xalqlar arasında sürətlə yayılmasının səbəbi nədir? Niyə islam dinini

milliyyətindən  asılı olmayaraq qəbul edənlərin sayı hər an artır?

Bu suallara müxtəlif cavablar verilir: ”Çünki islam ən gözəl dindir; İslam əsil insanlığın dinidir; İslam yaşam, sağlamlıq, xoş niyyətlər, əminamanlıq dinidir”. Bu deyilənlər  danılmaz müqəddəs  həqiqətlərdir.

Lakin belə cavablar səbəbi tam göstərməyə bas etmir. Ən tutarlı səbəb isə tamamilə  başqadır. Bu insan  psixologiyasının incəliklərindən doğan bir məsələ olub, birbaşa insanın təhtəlşüuruna əsaslanır.

Psixoanaliz  problemini ciddi şəkildə araşdıran Ziqmund Freyd qeyd  edir ki, insanları bütün  hallarda şüurlarından çox altşüurları idarə edir.  Altşüur  bir növ insanların beynində daşlaşmış olan  kodların nizamlı toplanmasıdır. Bu kodlu informasiyalar toplusu şüurun köklərini qidalandırır. Onlara lazım gələrsə öz diktəsini edir. Şüurun xarici  qıcığa cavab reaksiyasını formalaşdırır. Bu həm fərdi (Z.Freyd), həm də kollektiv (K.Yunq) səviyyədə olur.

Ümumilikdə İslam etiqadın  etnik mənşədən asılı olmadığını elan edərək , hamı üçün vahid olan, hamı üçün mümkün olan baxışlar sistemi işləyib hazırlayıb. Bu səbəbdən də məsələyə ümumi  şəkildə yanaşa bilərik . İnsan  həyatda həmişə altşüurunda olan istiqamətə doğru  yönəlir. İmkan düşən kimi dərhal altşüurdan gələn siqnalı əməli işə çevirir və ya əsil  mahiyyətini ortaya qoyur.

İslam dininin əsası olan müqəddəs Qurani-Kərimdə insan psixologiyasının bu incəliyi çox gözəl nəzərə alınıb. Aşağıda bunu aydın  şəkildə görə bilərik. Hər bir insanın altşüurunda digərləri ilə hər cəhətdən bərabər olmaq istəyi  var.  İnsan  bu bərabərlik şəraitində  yalnız özü-özü üçün  məsuliyyət daşıyar. Belə istək  insana qan yaddaşıyla ötürülüb.  Çünki ibtidai icmada bərabərhüquqluluq mövcud olub İslam dinin də bu  bərabərliyi təbliğ edir.

Əl-Ənam surəsi 164-cü ayə: «Hər kəsin qazandığı günah ancaq özünə aiddir. Heç bir  günahkar  başqasının günahını daşımaz».

Əh-Nisa surəsi 25-i ayə: «Hamımız bir-birinizdənsiniz».

Ali-İmran surəsi 195-ci ayə: «Mən heç birinizin  əməlini puça  çıxarmaram. Siz bir-birinizdənsiniz».

İnsanın altşüurunda hər an ona  qovuşmağa  cəhd etdiyi bir ideal var. Azadlıq. İnsan həyatını azad, öz  istədiyi kimi yaşamaq istəyir. İslam dini bu istəyin qarşısına heç bir  sədd çəkmir. Əksinə azadlığa tərəfdar  olub könüllük prinsipini ortaya qoyur. İnsana yaxşı və pis həyat yolu və bu  yolların son  ucu göstərilir. Könüllü seçim ixtiyarı insana  həvalə olunur.

Əl-Bəqərə surəsi 256-cı ayə: «Dində məcburiyyət, yoxdur. Artıq doğruluqn azlıqdan ayırd  edildi.  Hər kəs Taqutu inkar  edib Allaha iman  gətirərsə, o artıq Ən möhkəm bir ipdən  yapışmış olur”.

Əl-Bəqərə surəsi 272-ci ayə: «İnsanları doğru yola yönəltmək sənin borcun deyil. (Sənin vəzifən ancaq onları haqq yola dəvət  etməkdir)».

Göründüyü kimi İslam dini zor işlətməyin əleyhinədir. Könüllülüyün tərəfdarı olub insan psixologiyasının dərinliyinə nüfuz edir. Yəni onun  istədiyini özünə verir. Ruhun tələbatlarını  ödəyir.

Z.Freyd «Bir illüziyanın gələcəyi» əsərində qeyd edir ki, hər insanın altşüurunda öz ruhunu doydurmaq üçün digər insanlarla əlaqə instinkti var. İnsan daim başqalarıyla əlaqədə olmaq istəyindədir. Bu  tarixi kollektivçilikdən, gələn daşlaşmış yaddaşdır.

İslam dini də həmişə bu əlaqənin tərəfdarı olub.

Ən-Nisa surəsi 1-ci ayə: «Bir-birinizdən, istədiyiniz Allahdan, həmçinin qohumluq əlaqələrini  kəsməkdən həzər edin».

Frommun «Psixoanaliz və din əsərində qeyd  olunur ki, hər bir insanın altşüurunda müəyyən məqsədlərə çatmaq üçün  nəyisə etmək, lakin  bunun qarşılığında cəzalanmamaq, günaha  batmamaq istəyi var. Bu günahsızlıq arzusudur. İslam dinində isə günahlardan asan yolla təmizlənmə və günahsızlığa qovuşmaq ümidi var.

Ən-Nisa surəsi 110-cu ayə: Hər kəs pis iş gördükdən və özünə zülm etdikdən sonra Allahdan bağışlamağını dilərsə, Allahın bağışlayan, mərhəmətli olduğunu görər».

Əl-Maidə 39-cu ayə: «Lakin hər kəs gördüyü hazır işdən sonra tövbə edib özünü  düzəltsə, Allah onun tövbəsini qəbul edər. Həqiqətən,  Allah bağışlayandır, rəhm  edəndir.

Hər bir insanın altşüurunda özünün «cənnətdən qovulmuş» obrazı var. Həmin  məkan  əziyyətsiz yaşayış yeridir. Z.Freyd qeyd edir ki,  insanın ruhunda birmənalı olaraq əməyə  məhəbbət yoxdur. Yəni insan, belə demək olarsa,  əziyyətsiz yaşayış, cənnət arzusundadır. İslam dinində insanın ayrıldığı o məkana yenidən dönməyin yolları var, hər  müsəlman öz əməllərilə  ora yetişə bilər. İslam insan ruhunun ehtiyaclarının dinidir.

Əl-Maidə surəsi 65-ci ayə: Əgər kitab əhli iman gətirsə və Allahdan  qorxaraq pis əməllərdən çəkinsə, Biz, sözsüz ki, onların günahlarının  üstünü örtər və özlərini də Nəim cənnətinə daxil edərik.

Bütün bunlardan tam  aydın olur ki, İslam  dini birbaşa insan ruhunun, onun təhtəlşüurunun qidasıdır. Elə  islamın insanları arasında sürətlə yayılmasının ən böyük  səbəbi də budur. Ruhun rahatlığı haradadırsa,  şüurun da istiqaməti orayadır. Başqa  sözlə desək, fiziki hökmranlıq deyil, islam dininin mədəni qüdrəti, ruhun ehtiyacı olması, onun təbiətinə xas olan mürəkkəb  universalizm bu dinin dünyada geniş  yayılmasının ən tutarlı səbəbidir.

Sərraf  Balaxan

sbalaxan@gmail.com